Xét nghiệm prolactin máu

CN Nguyễn Thị Khánh Trình - 

Prolactin được tổng hợp ở thùy trước tuyến yên và được tiết theo từng giai đoạn. Nội tiết tố này cấu tạo từ protein chuỗi đơn 199 acid amin và có trọng lượng phân tử khoảng 22-23 kDa. Prolactin tồn tại trong huyết thanh dưới ba dạng khác nhau. Dạng đơn phân có hoạt tính sinh học và miễn dịch (“nhỏ”) chiếm ưu thế, tiếp theo là dạng nhị phân không có hoạt tính (“lớn”) và dạng tứ phân (“lớn-lớn”) có hoạt tính sinh học thấp. Cơ quan đích của prolactin là tuyến vú, nội tiết tố này thúc đẩy sự phát triển và biệt hóa tuyến vú. Nồng độ prolactin cao làm ức chế hoạt động tổng hợp steroid của buồng trứng, sản xuất và tiết ra nội tiết tố sinh dục ở tuyến yên. Trong thời gian mang thai, nồng độ prolactin tăng lên do ảnh hưởng của sự tăng sản sinh estrogen và progesterone. Prolactin kích thích tuyến vú tiết sữa sau khi sinh. Prolactin còn ảnh hưởng đến chuyển hóa glucose và lipid và có thể liên quan đến biểu hiện kháng insulin.

Xét nghiệm prolactin (PRL) đo mức độ prolactin trong máu. Nồng độ prolactin thường cao đối với phụ nữ mang thai và bà mẹ mới sinh. Mức độ thường thấp đối với phụ nữ không mang thai và nam giới.

Các điều kiện sinh lý, bệnh lý hoặc dược lý có thể gây tăng prolactin máu.  Bất kỳ tình trạng nào ảnh hưởng đến quá trình bài tiết và thanh thải prolactin đều sẽ gây ra chứng tăng prolactin máu. Tăng prolactin máu sinh lý là thoáng qua và thích nghi; trong khi đó, tăng prolactin máu bệnh lý gây ra các triệu chứng với những hậu quả lâu dài không mong muốn.

Các nguyên nhân sinh lý gây tăng prolactin máu

• Thai kỳ
• Kích thích núm vú và tiết sữa
• Bài tập thể dục
• Căng thẳng (hạ đường huyết, nhồi máu cơ tim, phẫu thuật)
• Co giật
• Ngủ
• Thời kỳ sơ sinh
• Quan hệ tình dục

Khi mang thai, tuyến yên tăng kích thước, đồng thời làm tăng kích thước của tuyến sữa. Tuyến có thể tăng gấp đôi kích thước trong thời kỳ mang thai.  Prolactin huyết thanh tăng trong suốt thai kỳ và đạt mức cao nhất khi sinh.  Có thể là do nồng độ estradiol trong huyết thanh tăng lên. Sau khi sinh, sự bài tiết estradiol giảm và prolactin huyết thanh trở nên bình thường khi cho con bú. Khi mang thai, prolactin huyết thanh thường tăng gấp 10 lần bình thường với khoảng từ 35 đến 600 ng/ml khi đủ tháng; prolactin trong nước ối cao gấp 100 lần so với trong máu mẹ và thai nhi.

Kích thích núm vú làm tăng tiết prolactin qua trung gian các con đường thần kinh trong thời gian cho con bú. Bài tiết prolactin tăng thoáng qua khi bú đạt tới 300 ng/ml trên mức cơ bản. Mức tăng lên 10 ng/ml trên mức cơ bản trong tuần đầu tiên và tiếp tục tăng trong vài tháng sau khi sinh.

Nếu nồng độ prolactin cao hơn bình thường trong trường hợp bệnh lý, thường có nghĩa là có một loại khối u tuyến yên. Khối u này làm cho tuyến sản xuất quá nhiều prolactin. Prolactin dư thừa có thể gây ra việc sản xuất sữa mẹ ở nam giới và phụ nữ không mang thai hoặc đang cho con bú. Ở phụ nữ, quá nhiều prolactin cũng có thể gây ra các vấn đề về kinh nguyệt và vô sinh (không có khả năng mang thai). Ở nam giới, nó có thể dẫn đến giảm ham muốn tình dục và rối loạn cương dương. 

Nguyên lý xét nghiệm

Xét nghiệm định lượng nồng độ Prolactin máu theo nguyên lý bắt cặp, gồm các giai đoạn sau:

• Thời kỳ ủ đầu tiên: 6 µL mẫu thử và kháng thể đơn dòng đặc hiệu kháng prolactin đánh dấu biotin tạo thành phức hợp đầu tiên.
• Thời kỳ ủ thứ hai: Sau khi thêm kháng thể đơn dòng đặc hiệu kháng prolatin đánh dấu phức hợp rutheniuma và các vi hạt phủ streptavidin, phức hợp miễn dịch được tạo thành và trở nên gắn kết với pha rắn thông qua sự tương tác giữa biotin và streptavidin.
• Hỗn hợp phản ứng được chuyển tới buồng đo, ở đó các vi hạt đối từ được bắt giữ trên bề mặt của điện cực. Những thành phần không gắn kết sẽ bị thải ra ngoài buồng đo bởi dung dịch ProCell II M. Cho điện áp vào điện cực sẽ tạo nên sự phát quang hóa học được đo bằng bộ khuếch đại quang tử.

Mục đích và chỉ định xét nghiệm

Xét nghiệm giúp phát hiện tình trạng tăng tiết prolactin. Giúp đánh giá các khối u    tuyến yên, tình trạng vô kinh, tăng chảy sữa, vô sinh và thiểu năng sinh dục.

Theo dõi điều trị các khối u tiết prolactin.

Bệnh phẩm

• Tiến hành lấy mẫu vào buổi sáng.
• Bệnh nhân cần được yêu cầu nhịn ăn và được nghỉ ngơi 30 phút trước khi lấy máu xét nghiệm.
• Huyết thanh được lấy bằng cách sử dụng các ống chuẩn lấy mẫu hoặc các ống chứa gel tách.
• Huyết tương chống đông bằng Li-heparin, K2-EDTA và K3-EDTA.

Nhận định kết quả

Giá trị bình thường:

• Người lớn: < 20 ng/mL
• Nam: 2.64-13.13 ng/mL
• Nữ <50 tuổi: 3.34-26.72 ng/mL
• Nữ > 50 tuổi: 2.74-19.64 ng/mL
• Có thai: 10-300 ng/mL

Tăng nồng độ prolactin:

• Vô kinh, chảy sữa
• Tổn thương tuyến yên
• Các tổn thương vùng dưới đồi
• Các bệnh nội tiết khác
• Sản xuất prolactin lạc chỗ
• Trẻ nhỏ dậy thì sớm
• Các nguyên nhân do nguồn gốc thần kinh
• Stress
• Có thai, cho con bú
• Suy thận mạn, suy gan
• Không rõ căn nguyên: đôi khi chỉ là biểu hiện sớm của các microadenoma tuyến yên quá nhỏ để có thể được phim chụp cắt lớp vi tính phát hiện.

Giảm nồng độ prolactin:

• Suy chức năng tuyến yên
• Các nguyên nhân khác: do thuốc, chứng vú to nam giới, chứng rậm lông ở nữ, loãng xương ở nữ giới.

Tài liệu tham khảo

1. https://elabdoc-prod.roche.com/
2. PGS.TS. Nguyễn Đạt Anh, DS CK II. Nguyễn Thị Hương (2013). Các xét nghiệm thường quy áp dụng trong thực hành lâm sàng, tái bản lần thứ 3, nhà xuất bản Y học, năm 2013, Prolactin 521-525.
3. Saleem M., Martin H., and Coates P. (2018). Prolactin Biology and Laboratory Measurement: An Update on Physiology and Current Analytical Issues. Clin Biochem Rev, 39(1), 3–16.
4. Thapa S, Bhusal K (2022). Hyperprolactinemia. [Updated 2022 Jul 25]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK537331/