Điều trị và chăm sóc tâm lý cho người bệnh ung thư

Bs Nguyễn Thị Hà - TTUB

1. Mở đầu

Ung thư không chỉ là một bệnh lý về thể chất mà còn là một “khủng hoảng tâm lý”. Nhiều bệnh nhân trải qua cảm giác lo lắng, trầm cảm, sợ hãi, mất kiểm soát và cảm giác vô vọng khi nhận được chẩn đoán ung thư [1], [4]. Việc điều trị bệnh ung thư do đó không chỉ là điều trị bằng thuốc, phẫu thuật hay hóa – xạ trị mà còn cần sự can thiệp chăm sóc về tâm lý – xã hội nhằm nâng cao chất lượng sống và cải thiện kết quả điều trị toàn diện [5].

2. Các vấn đề tâm lý thường gặp ở bệnh nhân ung thư

• Lo âu và hoảng sợ: thường xuất hiện ngay sau khi chẩn đoán hoặc trước mỗi đợt điều trị [1], [2].
• Trầm cảm: có thể gặp ở khoảng 20–30% bệnh nhân, với biểu hiện buồn bã, mất hứng thú, mệt mỏi kéo dài [1], [2].
• Rối loạn giấc ngủ: mất ngủ, ngủ không sâu giấc, do lo lắng hoặc đau đớn kéo dài [1].
• Khủng hoảng hiện sinh (existential distress): cảm giác mất kiểm soát, sợ hãi cái chết, mất ý nghĩa cuộc sống [4].
• Cảm giác tội lỗi, mặc cảm, gánh nặng tài chính và trách nhiệm với gia đình [1].

3. Vai trò của điều trị tâm lý trong chăm sóc bệnh nhân ung thư

• Giảm triệu chứng lo âu, trầm cảm [2], [3].
• Cải thiện khả năng tuân thủ điều trị [2], [3].
• Tăng chất lượng sống [2], [3].
• Tăng khả năng thích ứng với bệnh tật và cuộc sống sau ung thư [2], [3].
• Hỗ trợ người nhà bệnh nhân thích nghi với vai trò chăm sóc [2], [3].
• Các nghiên cứu cho thấy, khi bệnh nhân được hỗ trợ tâm lý tốt, tỉ lệ sống cũng có xu hướng được cải thiện, đặc biệt trong nhóm bị trầm cảm nặng [1].

4. Các phương pháp hỗ trợ tâm lý trong ung thư

4.1. Tham vấn và trị liệu tâm lý cá nhân

• Được thực hiện bởi nhà tâm lý lâm sàng hoặc bác sĩ chuyên khoa tâm thần.
• Giúp bệnh nhân nhận diện và đối mặt với cảm xúc tiêu cực.
• Kỹ thuật thường dùng: liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT), trị liệu hỗ trợ, trị liệu ý nghĩa (meaning-centered therapy).
• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) đã được chứng minh giúp giảm lo âu, cải thiện giấc ngủ, và tăng khả năng điều chỉnh cảm xúc ở bệnh nhân ung thư [4].
• Trị liệu ý nghĩa (meaning-centered therapy) giúp bệnh nhân tìm lại mục đích sống và tăng sự thích nghi trong giai đoạn cuối [4].

4.2. Trị liệu nhóm hoặc hỗ trợ đồng đẳng (peer support) [2], [4]

• Giúp bệnh nhân chia sẻ cảm xúc, học hỏi kinh nghiệm đối phó từ người cùng hoàn cảnh.
• Tăng cảm giác “không cô đơn trong bệnh tật” .

4.3. Can thiệp bằng thư giãn, thiền, chánh niệm [4]

• Giảm stress, cải thiện chất lượng giấc ngủ, giảm đau mạn tính.
• Một số liệu pháp được ứng dụng: yoga trị liệu, thiền chánh niệm (Mindfulness-Based Stress Reduction – MBSR).

4.4. Hỗ trợ tâm linh (spiritual care) [4]

• Đặc biệt quan trọng trong giai đoạn chăm sóc cuối đời.
• Giúp bệnh nhân tìm thấy ý nghĩa và sự an ủi trong tôn giáo, tín ngưỡng hoặc triết lý sống.

5. Vai trò của gia đình và nhân viên y tế

Gia đình: là chỗ dựa tinh thần lớn nhất, cần được hướng dẫn cách chăm sóc cảm xúc, tránh tạo áp lực hoặc vô tình gây tổn thương tâm lý [4].

Nhân viên y tế:

• Nhận diện sớm dấu hiệu rối loạn tâm lý [3].
• Tạo mối quan hệ tin cậy và truyền cảm giác an toàn [3].
• Biết giới thiệu bệnh nhân đến chuyên gia tâm lý khi cần thiết [3].

6. Kết luận

Chăm sóc tâm lý là một phần không thể tách rời trong điều trị ung thư hiện đại. Việc kết hợp điều trị y học và hỗ trợ tinh thần toàn diện sẽ giúp bệnh nhân không chỉ sống lâu hơn mà còn sống tốt hơn.

Tài liệu tham khảo

1. Spiegel D, Giese-Davis J. Depression and cancer: mechanisms and disease progression. Biological Psychiatry. 2003;54(3):269-282.
2. Jacobsen PB, Wagner LI. A new quality standard: the integration of psychosocial care into routine cancer care. Journal of Clinical Oncology. 2012;30(11):1154-1159.
3. National Comprehensive Cancer Network (NCCN). NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology: Distress Management. Version 2.2024.
4. Holland JC et al. Psycho-Oncology (3rd edition). Oxford University Press, 2015.
5. UptoDate: Psychological distress in patients with cancer: Overview of screening and management. https://www.uptodate.com